Nadwrażliwość dotykowa to najczęściej problem, na który mogą cierpieć dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej. Dotyk należy do zmysłów, które rozwijają się jako pierwsze, bo pojawiają się już w życiu płodowym dziecka poprzez doznania dotykowe przejawiające się w ssaniu własnych palców, odczuwaniu ciepła, skurczów macicy. Zmysł, jakim jest dotyk to pierwotny i zdecydowanie jeden z najbardziej rozwiniętych bodźców u człowieka.
Dzieci z nadwrażliwością dotykową, zupełnie inaczej interpretują dotykowe bodźce. Nadwrażliwość dotykowa może dotyczyć wielu osób, m.in. z zespołem Aspergera, zaburzeniami integracji sensorycznej, autyzmem. Najwyraźniej obrazuje to fakt, że osoby z prawidłowo funkcjonującym systemem integracji sensorycznej nie reagują na niektóre bodźce z zewnątrz (są dla nich naturalne, bądź przyjemne). Natomiast dla dziecka zmagającego się z problemem nadwrażliwości sensorycznej mogą stanowić dyskomfort, a nawet ból. Czym właściwie jest nadwrażliwość dotykowa i jak sobie z nią radzić? Jak rozpoznać, że dziecko boryka się z takim problemem i jak możemy mu pomóc?
Zmysł dotyku i jego funkcje
Nadwrażliwość dotykowa może wynikać z zaburzeń integracji sensorycznej. W ostatnim czasie wiele uwagi poświęca się takim zaburzeniom i robią to zarówno lekarze, pedagodzy, jak i rodzice, co daje większą szansę na znalezienie odpowiedniej diagnozy i rozpoczęcie terapii. Pojawiające się zaburzenia wynikają z niepoprawnej integracji bodźców z zewnątrz takich jak doznania słuchowe, dotykowe, wzrokowe. Prawidłowo działający kład nerwowy człowieka, nieustannie interpretuje różnego rodzaju bodźce, z jakimi ma styczność na co dzień. Po dokonaniu wewnętrznej analizy napotkanych doznań pochodzących z narządów zmysłu możliwe jest odpowiednie reagowanie na informacje z otaczającego środowiska, które są pożądane w danej sytuacji. Zmysł dotyku uważany jest za najbardziej rozbudowany, jeśli chodzi o wszystkie zmysły, to właśnie on rozwija się jako pierwszy. Za odbiór dotykowych wrażeń odpowiadają receptory dotykowe, znajdujące się głównie w skórze, uwrażliwione na różnego rodzaju doznania np. ból, ciepło, zimno etc. Razem z dojrzewaniem dziecka, jego zmysł dotyku ulega nieustannemu rozwojowi, dzięki temu zwiększa ono świadomość bodźców, które oddziałują na jego ciało, jak również zyskuje ono większą orientację w przestrzeni, która je otacza. W okresie niemowlęcym zmysł dotyku odpowiada za odbieranie informacji z otoczenia, poprzez dotykanie przedmiotów z najbliższego środowiska, czasem nawet wkładanie ich do ust, oblizywanie. W ten sposób dziecko poznaje różne faktury, kształty, ćwiczy manualne umiejętności.
Rodzaje dotyku u człowieka
Dotyk, odczuwany przez człowieka, możemy podzielić na dwa rodzaje: dotyk protopatyczny (pierwotny), który ma na celu odbieranie informacji podstawowych (np. świadomość bycia dotkniętym), jak również odpowiada za ewentualne przygotowanie obronnej reakcji, wówczas gdy bodziec może nieść za sobą zagrożenie. Drugim rodzajem jest dotyk epikrytyczny (różnicujący), który odpowiada za czuciowe różnicowanie (np. lokalizuje, w którym miejscu doszło do dotknięcia), udziela także szczegółowej informacji dotykowej, interpretuje bodziec, z jakim mamy styczność, pomaga nadać właściwe znaczenie przedmiotom, które dotykamy.
Jak rozpoznać nadwrażliwość na dotyk?
Dla osoby zmagającej się z problemem nadwrażliwości dotykowej każdy dotyk nawet o niskiej intensyfikacji może być nieprzyjemny i stanowić dyskomfort. Nadwrażliwość dotykową możemy zaobserwować na wczesnym etapie rozwoju dzieci, może objawiać się np. w trudnościach związanych z przyjmowaniem mleka (głównie z uwagi na trudności ze ssaniem), co wpłynie w późniejszym okresie na niechęć dziecka do rozszerzenia swojej diety. Takie problemy przejawiać się mogą jako dławienie lub wymioty w trakcie połykania nowych pokarmów. Z biegiem czasu, zakres zaburzeń ulega rozszerzeniu, mogą zatem pojawiać się w formie:
- niechęci dziecka przy wycieraniu ręcznikiem, obcinaniu włosów i paznokci,
- niechęci do przytulania się (czasem jednak dziecko samo podchodzi i bardzo mocno się wtula),
- unikania dotyku bardzo miękkich lub szorstkich przedmiotów,
- niechęci do wykonywania manualnych zadań,
- dyskomfortu w stosunku do faktury niektórych ubrań (również jeśli chodzi o wystające metki, dziecko pewniej czuje się w luźniejszych ubraniach, czasem niechętnie korzysta z czapek, szalików lub odwrotnie – preferuje strój od stóp do głów, nawet gdy na zewnątrz nie jest zimno),
- niechęci do wizyt u fryzjera, dentysty czy ortodonty.
- unikania przedmiotów lub zabaw, gdzie można się ubrudzić (np. zabawy plasteliną).
- Warto zaopatrzyć się w piasek kinetyczny, który stwarza wiele możliwości we wspomaganiu terapii.
Dziecko z nadwrażliwością dotykową może w różny sposób reagować na dotyk, może nawet przejawiać rozdrażnienie lub agresję, nadmierną ruchliwość, trudności z koncentracją i skupieniem uwagi.
W jaki sposób pomóc dziecku z nadwrażliwością dotykową?
Dzieci zmagające się z problemem nadwrażliwości sensorycznej mogą charakteryzować się zróżnicowanymi zachowaniami o różnym stopniu nasilenia, które zależne są od ich sensorycznych deficytów. Niechęć w odczuwaniu doznań sensorycznych może wiązać się z rozwojem ważnych umiejętności. Nadwrażliwość dotykowa, często niesie za sobą konsekwencje, mające wpływ na dalsze funkcjonowanie w społeczeństwie. Jeśli dziecko nie potrafi żuć i gryźć, nie ćwiczy artykulacyjnych narządów – może w przyszłości mieć problemy z poprawną wymową. Ponieważ w organizmie człowieka nie ma osobnego narządu, służącego do artykulacji i spożywania pokarmów, te procesy są bardzo mocno z sobą związane. Dzieci, które zaniedbują higienę jamy ustnej, w przyszłości zyskają problemy z uzębieniem. Jak już wspomnieliśmy, dziecko unika zabaw manualnych, często związanych z użyciem masy solnej, plasteliny, gdyż nie chce się ubrudzić. Ma to jednak spore znaczenie w rozwoju jego małej motoryki, który może zostać opóźniony lub zaburzony poprzez niechęć do wyzwań manualnych. Jeśli dziecko wykazuje zaburzenia sensorycznego przetwarzania, w kwestii zmysłu dotyku, należy skonsultować je z odpowiednim specjalistą sensorycznej integracji, który w oparciu o wywiad i adekwatną diagnozę, będzie mógł podjąć decyzję o odpowiednich ćwiczeniach i terapii. Oprócz tego warto dokonać pewnych modyfikacji w środowisku dziecka, tak aby zwiększyć jego komfort.
Co możemy zrobić dla dziecka?
Praca z dzieckiem nie może kończyć się tylko i wyłącznie na terapii. Na efekty trzeba cierpliwie czekać, a dziecko otrzymuje ,,dietę sensoryczną”, czyli cały zestaw przeróżnych aktywności do realizacji w ciągu dnia. Czynności te, mają na celu wsparcie terapii. Dla dzieci nadwrażliwych dotykowo rutyna jest bardzo ważna, dlatego istotny jest stały rozkład dnia i regularne wykonywanie zaleconych ćwiczeń. Prawidłowe zrozumienie potrzeb dziecka, związanych z jego obronnością dotykową jest kluczem do udzielenia mu pomocy. Nie powinno się zmuszać dziecka do wykonywania tych czynności, w czasie których odczuwa ono dyskomfort, niechęć, a nawet agresję. Warto dokonać jednak drobnych (dla nas), lecz bardzo pomocnych dla dziecka zmian w organizacji jego środowiska, które wraz z ćwiczeniami realizowanymi w domu, będą wsparciem dla terapii:
- Ograniczenie niespodziewanych czynności – przed każdą zabawą, należy wytłumaczyć dziecku reguły i pozwolić zdecydować czy chce w niej wziąć udział.
- Zadbanie o komfort – jeśli dziecko nie przepada za pewnymi materiałami i ubraniami, należy dopasować ich zakup do jego preferencji.
- Dokładne słuchanie komunikatów dziecka – jeśli nie lubi ono pewnych czynności, nie powinno się go namawiać do ich wykonywania, warto pozwolić, aby samo zaaranżowało zabawę.
Z pomocą przychodzi Sensowood – producent zabawek i pomocy terapeutycznych do integracji sensorycznej, który oferuje różnego rodzaju ciekawe i bezpieczne zabawki dla dzieci. Wszystkie zabawki wykonywane są ręcznie z przyjaznych dla dziecka elementów, takich jak drewno i sklejka. Podczas zabaw dziecko rozwija małą motorykę, zdolność logicznego myślenia, koncentrację. Wśród kreatywnych terapeutycznych zabawek można znaleźć m.in.
- Drewniany but do nauki sznurowania,
- Zręczne akwarium do rozwoju koordynacji ruchowo- wzrokowej malucha,
- Zaplątanego misia, który przyda się w celu rozwoju motorycznych zdolności, koordynacji ręka-oko, koncentracji, cierpliwości i uwagi.
- Modną sowę, która jest lewopółkulową układanką, a jej istota opiera się na odwzorowywaniu układu kolorów z załączonego wzoru, wspomaga proces analizy, uczenia się, logicznego myślenia.
- Ścieżki sensoryczne – kreatywne, kolorowe tory przeszkód, składające się z dowolnych elementów, które można samemu wybrać i skomponować, pomagają w rozwoju interakcji społecznych, kształtują umiejętności poznawcze i motoryczne, jak również zdolności rozwiązywania problemów.
Nadwrażliwość na dotyk, bądź zapach niesie za sobą negatywne oddziaływanie na prawidłowe funkcjonowanie dziecka, jego sposób zachowania, dalszy rozwój poznawczych funkcji, jak również relacje z innymi. Warto zaznaczyć, że problem nadwrażliwości sensorycznej nie przemija sam, dlatego prawidłowe zdiagnozowanie, terapia, a także jej wspomaganie, zmiany w domowym lub szkolnym środowisku, wpływają na lepsze funkcjonowanie dziecka i jego relacje.